Mój tata był jedynym spadkobiercą swoich rodziców. Odziedziczył po nich nieruchomość – działkę budowlaną z przedwojennym domem. Wkrótce po tym dokonał darowizny tejże działki na moją rzecz. Z racji fatalnego stanu technicznego wspomnianego budynku, moi rodzice postawili nowy dom na pozostałej części mojej już wtedy działki.
Dom ten wraz z rodzicami zamieszkuję. Tata niczego na chwilę obecną nie posiada (samochodu, nieruchomości, kont bankowych, oszczędności itp.) Nie mniej jednak w sporządzonym testamencie do całości spadku powołał wyłącznie mnie.
Nie jestem jedynym dzieckiem mojego taty. Oprócz mnie ma on jeszcze drugiego syna z poprzedniego małżeństwa. Syn ten kilkukrotnie zwracał się do taty z prośbą o pożyczkę. Tata nigdy nie odmówił. W efekcie pożyczył mojemu bratu kilkadziesiąt tysięcy złotych. Do dziś brat nie zwrócił mu nawet złotówki. Co więcej, nic nie wskazuje, by sytuacja ta miała ulec jakiejkolwiek zmianie. Wraz z tatą mamy pewność, że po śmierci taty brat będzie domagał się należnego mu zachowku.
Zastanawiamy się więc, czy możliwe i co ważniejsze czy skuteczne będzie umieszczenie w testamencie zapisu stwierdzającego, że tata nie oczekuje spłaty tego długu(unieważnia ten dług) uznając tym samy łączną kwotę tych pożyczek za darowiznę na rzecz mojego brata. Darowiznę, której wartość pomniejszy odpowiednio wielkość należnego mu zachowku. Będę wdzięczny za odniesienie się do powyższego problemu.
Sebastian
Szanowny Panie,
Jeżeli Pana brat zostanie pominięty w testamencie, albo jeżeli zostanie powołany do spadku lecz uzyskany w drodze dziedziczenia udział w spadku nie wyczerpie należnego mu zachowku, albo nie uzyska za życia taty darowizn wyczerpujących należny mu zachowek, będzie mógł w żądać od Pana zachowku (uzupełnienia zachowku) jako spadkobiercy testamentowego lub osoby, która uzyskała od taty darowiznę doliczaną do spadku.
Art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego wskazuje, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
Natomiast § 2 art. 991 KC mówi, że jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Do zapłaty zachowku obowiązani są nie tylko spadkobiercy, ale również osoby na rzecz których został ustanowiony zapis windykacyjny oraz osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowizny doliczane do spadku przy obliczaniu zachowku.
Jak wskazuje art. 1000 § 1 KC, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Art. 993 KC wskazuje z kolei, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Stosownie zaś do art. 994 § 1 KC, przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Darowizna nieruchomości na Pana rzecz jakiej dokonał tata będzie doliczana do spadku przy obliczaniu zachowku, niezależnie od tego jaki okres czasu upłynie od chwili dokonania darowizny do dnia śmierci Pana taty. Jest to bowiem darowizna na rzecz uprawnionego do zachowku i jednocześnie nie jest to drobna darowizna, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęta.
Odnosząc się do kwestii pożyczek udzielonych przez tatę bratu, a które nie zostały zwrócone, to nie zalicza się ich do spadku przy obliczaniu zachowku. Natomiast wierzytelność (roszczenie o zwrot pożyczonej sumy) z umowy pożyczki wchodzi w skład spadku i zwiększa jego wartość.
Stosownie do art. 888 § 1 KC, przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.
Jeżeli Pana tata zwolniłby brata z długu, a to zwolnienie miałoby charakter nieodpłatny, to wówczas takie zwolnienie z długu miałoby charakter nieodpłatnego przysporzenia.
Jak wynika z orzecznictwa sądowego przez darowiznę w rozumieniu art. 993 KC i nast. należy rozumieć każde przysporzenie dokonane przez spadkodawcę, jeżeli działał w celu obdarowania (causa donandi).
Jak wskazuje orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 1953 r., sygn. akt. II C 534/53 (OSN 1954, poz. 60), oceny, czy w konkretnej sytuacji nastąpiło nieodpłatne przysporzenie, dokonuje sąd rozpoznający sprawę o zachowek.
Do zwolnienia brata z długu nie wystarczy samo oświadczenie Pana taty, zawarte w testamencie czy innym dokumencie.
Zwolnienie z długu jest bowiem czynnością prawną dwustronną, a dla swej skuteczności wymaga złożenia oświadczeń zarówno przez wierzyciela, jak i dłużnika.
Art. 508 KC wskazuje, iż zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie przyjmuje.
Jak z powyższego przepisu wynika, do umorzenia zobowiązania, niezbędne jest także wyrażenie zgody przez dłużnika na umorzenie zobowiązania. Dług będzie zatem umorzony z chwilą złożenia przez dłużnika oświadczenia o przyjęciu zwolnienia z długu.
Jeżeli więc w sytuacji opisanej w pytaniu Pana tata złożył oświadczenie o zwolnieniu syna z długu, a syn złożył oświadczenie o przyjęciu zwolnienia z długu, a w związku z tą umową Pana brat nie byłby zobowiązany do spełnienia jakiegokolwiek innego świadczenia, to wówczas taką umowę będzie można potraktować jako nieodpłatne przysporzenie i zaliczyć Pana bratu na należny mu zachowek.
Jeżeli Pana ojciec złoży oświadczenie o zwolnieniu z długu lecz Pana brat nie złoży oświadczenia o przyjęciu zwolnienia z długu, to wówczas zwolnienie z długu nie będzie miało miejsca.
W sprawie należy stwierdzić także, że jeżeli potraktować zwolnienie z długu jako darowiznę to przedmiotem takiej umowy nie są środki pieniężne (określona kwota), lecz prawo majątkowe darczyńcy do żądania zwrotu pożyczonych środków pieniężnych wraz z odsetkami.
Najlepiej, aby ewentualna umowa pomiędzy tatą, a jego synem przybrało taką postać, że tata daruje synowi wierzytelność z tytułu umów pożyczek.
Aby zwolnienie z długu mogło zostać uznane za umowę darowizny, przy składaniu oświadczeń, powinny zostać zachowane przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące formy umowy darowizny.
Zgodnie z art. 890 § 1 KC, oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione.
Stosownie do § 2 art. 890 KC, przepisy powyższe nie uchybiają przepisom, które ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron.
Tak więc generalnie Pana tata ewentualne oświadczenie o zwolnieniu z długu powinien złożyć w formie aktu notarialnego, jednak oświadczenie złożone w innej formie wywoła skutki prawne jeżeli syn taty złoży stosowne oświadczenie w dowolnej formie.
Jeżeli Pana ojcu nie uda się namówić syna do zawarcia z nim umowy o zwolnieniu z długu przybierającej postać darowizny to po jego śmierci ewentualne oświadczenie taty, iż zwalnia syna z długu, nie będzie mogło być uznane za darowiznę
Warto doprowadzić do takiej sytuacji, w której brat pisemnie potwierdzi fakt otrzymania pożyczek od taty (jeżeli nie zawarli oni pisemnych umów pożyczek). Art. 720 § 2 KC stanowi bowiem, iż umowa pożyczki, której wartość przenosi pięć milionów złotych2), powinna być stwierdzona pismem.
Brak formy pisemnej nie stanowi podstawy do uznania umowy pożyczki za nieważną, jednak jest istotne dla ewentualnego udowodnienia faktu pożyczki przed sądem w razie sporu.
Stosownie do art. 73 § 1 KC, jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności.
Z kolei art. 74 § 1 KC wskazuje, iż zastrzeżenie formy pisemnej bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Przepisu tego nie stosuje się, gdy zachowanie formy pisemnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.
Zgodnie z § 2 art. 74 KC, jednakże mimo niezachowania formy pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych, dowód ze świadków lub dowód z przesłuchania stron jest dopuszczalny, jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę, jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.
Wiążących ustaleń odnoszących się do tego czy zwolnienie z długu jest darowizną w rozumieniu przepisów o zachowku będzie mógł dokonać sąd orzekający w tej konkretnej sprawie. Istnieje możliwość, że sąd inaczej zinterpretuje przepisy prawa. W mojej praktyce spotkałem się kilkukrotnie z kwestią zwolnienia z długu przy ustalaniu zachowku i nie przypominam sobie, aby sąd dokonał innych ustaleń niż, że zwolnienie z długu było nieodpłatnym przysporzeniem na rzecz uprawnionego do zachowku i jako takie zalicza się mu na należny zachowek.
W sprawie możliwe jest takie rozwiązanie, że po śmierci ojca, jako jego spadkobierca będzie Pan z jednej strony zobowiązany do zapłaty zachowku, a z drugiej będzie Pan wierzycielem w stosunku do brata z tytułu udzielonych mu przez ojca pożyczek.
W takim przypadku mogłoby dojść do potrącenia.
Art. 498 § 1 KC wskazuje, iż gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 1 KC).
Jeszcze raz podkreślę, że dla możliwości udowodnienia faktu zawarcia umów pożyczek, umowy te powinny zostać potwierdzone pismem.
W sprawie ważnym mogą być również kwestie terminu zwrotu pożyczonych pieniędzy, a w związku z tym ewentualne przedawnienie roszczenia o zwrot pożyczonych pieniędzy.
Art. 723 KC wskazuje, iż jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest oznaczony, dłużnik obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu sześciu tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę.
Po upływie 6 tygodni od wypowiedzenia umowy pożyczki roszczenie staje się wymagalne, a dla tego roszczenia ma zastosowanie 10-letni termin przedawnienia roszczenia określony w art. 118 KC ( Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat dziesięć, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata).
Idealny scenariusz jest taki, że brat potwierdza fakt pożyczenia od ojca określonej kwoty pieniędzy, tak aby w przypadku konieczności wykazywania faktu dokonania przez tatę pożyczek przed sądem.
Potwierdzoną umowę pożyczki można by bratu wypowiedzieć, a jeżeli nie zwróciłby pożyczonych mu pieniędzy wystąpić do sądu z pozwem o zapłatę.
Roszczenie o zwrot określonej kwoty objęte orzeczeniem sądu byłoby o wiele łatwiejsze do dokonania ewentualnego potrącenia niż w sytuacji, w której po śmierci ojca musiałby Pan udowadniać, że ojciec zawierał umowy pożyczek z Pana bratem. Orzeczenie sądu wskazywałoby również na to, iż od zasądzonej kwoty należą się wierzycielowi odsetki, od co najmniej dnia złożenia pozwu, co może być ważne w sprawie w sytuacji, w której tata i brat nie umówili się co do wysokości odsetek związanych z umową pożyczek.
Stosownie bowiem do art. 359 § 1 KC, odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.
W sprawie dodam również, że wartość dokonanej przez tatę na Pana rzecz darowizny będzie ustalana według stanu darowanej nieruchomości na dzień dokonania darowizny. Wynika to z art. 995 § 1 KC który wskazuje, iż wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Tak więc dla obliczenia zachowku należy wziąć aktualną wartość nieruchomości, ale tak jakby była nadal zabudowana starym przedwojennym domem.
Pojawia się w sprawie również kwestia budowy przez rodziców domu na Pana nieruchomości. Zapewne rodzice zbudowali nowy dom ze swoich pieniędzy. Tu pojawia się pytanie czy takie wydatkowanie przez rodziców ich majątku na rzecz Pana nieruchomości można uznać za nieodpłatne przysporzenie, a więc darowiznę, która zaliczana będzie do spadku przy obliczaniu zachowku.
Generalnie mamy do czynienia z nakładami rodziców na cudzą (Pana) rzecz. W toku ewentualnego postępowania o zachowek brat mógłby wykazywać, iż nakładów te rodzice (a więc i ojciec) dokonywali w celu nieodpłatnego przysporzenia na Pana rzecz. Pan z kolei mógłby wykazywać, że miały miejsce nakłady z majątku rodziców na Pana rzecz i w związku z tym przysługiwało im żądanie zwrotu tych nakładów. To roszczenie istniejące po stronie taty (1/2 nakładów jeżeli były one dokonywane z majątku wspólnego rodziców) w wyniku spadkobrania zostało nabyte przez Pana jako spadkobiercę, a więc z chwilą spadkobrania będąc dłużnikiem nabył Pan roszczenie przeciwko Panu.
Sprawę zachowku należnego bratu można też próbować rozwiązać tak, zwłaszcza jeżeli brat nie da się namówić na potwierdzenie zawarcia umów pożyczek, że w sprawie o zachowek można by wykazywać, że kwoty przekazane przez tatę Pana bratu były darowiznami na jego rzecz. Oczywiście, skoro sam Pan wskazuje w pytaniu, że w sprawie jest mowa o pożyczkach (a więc brat zobowiązał się przekazane mu kwoty zwrócić) byłoby to przedstawianie stanu faktycznego niezgodnego z rzeczywistością.
Gdyby nie było żadnych pisemnych dowodów na to, że przekazane bratu kwoty były pożyczką, to możliwe, że przed sądem łatwiej byłoby udowodnić, że ojciec darował synowi przekazane mu kwoty – a więc wolą ojca było dokonanie nieodpłatnego przysporzenia, a Pana brat nie był zobowiązany do zwrotu tych kwot.
Umowa darowizny środków pieniężnych, jeżeli została wykonana, może być zawarta nawet w formie ustnej – trudnością w sprawie byłoby udowodnienie, ale również za pomocą innych środków dowodowych (np. przesłuchanie stron, zeznania świadków) niż pisemne potwierdzenie umowy, że zawarto umowę darowizny. W przypadku udowodniania umowy pożyczki, jak wspomniałem powyżej, nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności, chyba że obie strony sporu wyrażą na to zgodę (a brat takiej zgody może nie wyrazić).
W sprawie można by rozważyć czy w grę nie wchodzi wydziedziczenie brata.
Art. 1008 KC wskazuje, iż spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu (art. 1009 KC).
Wydaje się, że co prawda niewywiązywanie się ze zobowiązań może być poczytane za postępowanie niezgodne z zasadami współżycia społecznego, ale obawiam się, że trudno takiemu faktowi nadać charakter uporczywości.
Jeżeli tata skutecznie wydziedziczyłby swojego syna (zostałyby spełnione przesłanki wydziedziczenia) to jeżeli brat będzie miał dzieci, to one będą uprawnione do żądania zachowku. Jak bowiem wskazuje art. 1011 KC, zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
Na marginesie dodam, że w związku z ewentualnym zwolnieniem z długu przybierającego postać darowizny i powoływaniem się na zawarcie umowy pożyczki mogą powstać obowiązki podatkowe w zakresie podatku od spadków i darowizn (brat mógłby skorzystać z ulgi w podatku) oraz podatku od czynności cywilnoprawnych (pożyczka).
Stan prawny na dzień 19.01.2012 r.
